Wybitny mąż stanu, pisarz, filozof, przyrodnik i organizator oświaty oraz życia naukowego. Zajmował się także gospodarką. Znany był jako filantrop. Wyróżniał się wszechstronną i owocną działalnością w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. W 1779 roku przyjął święcenia kapłańskie. W Warszawie przebywał w latach 1788-1790 i 1797-1826. Od 1800 roku był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Tworzył jego program naukowy związany z potrzebami kraju.

W latach 1808-1826 pełnił funkcję prezesa Towarzystwa. Między 1807 a 1812 rokiem był członkiem Izby Edukacyjnej oraz Dyrekcji Skarbu. Od 1810 do 1812 roku był członkiem Rady Stanu. W latach 1815-24 pracował w rządowych komisjach ds. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Spraw Wewnętrznych i Policji, jako dyrektor generalny działu Przemysłu i Kunsztu. Od 1824 roku pełnił funkcję ministra stanu.

Na tych stanowiskach działał jako inspirator rozwoju i organizator szkolnictwa (zwłaszcza zawodowego) oraz przemysłu (głównie górnictwa i hutnictwa). W latach 1816-18 był jednym z głównych organizatorów Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, autorem jego stanu i prezesem Rady Ogólnej. W 1824 roku utworzył plan powołania pierwszej polskiej uczelni technicznej. W latach 1825-1826, jako przewodniczący Rady Politechnicznej, zorganizował Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego. Wszystkie swoje dochody przeznaczył na cele społeczne. W 1806 roku ofiarował budynek przy Kanonii na siedzibę TPN, a w latach 1820-1824 wystawił i urządził Towarzystwu gmach zwany obecnie Pałacem Staszica.

Był inicjatorem i głównym fundatorem pomnika Mikołaja Kopernika, współfundatorem pomnika Józefa Poniatowskiego. W 1823 ufundował obelisk na Grochowie (przy ulicy Podskarbińskiej), upamiętniający budowę szosy brzeskiej. Testamentem ustanowił fundacje na rzecz kilku warszawskich szpitali i przytułków, Instytutu Głuchoniemych oraz budowy dla ubogich Domu Przytułku i Pracy (obecnie część Szpitala Wolskiego).

Staszic cieszył się w Warszawie dużą popularnością, był bohaterem licznych anegdot. Dzięki jego staraniom i hojnie ofiarowanym funduszom wzniesione zostały do dziś istniejące: Pałac Staszica oraz pomniki — Mikołaja Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego. Przeznaczył znaczne środki w swym testamencie na rzecz kilku warszawskich szpitali, na wydział lekarski Uniwersytetu Warszawskiego i Instytut Głuchoniemych oraz na budowę Domu Przytułku i Pracy przy ul. Wolskiej. Grób jego znajduje się przy dawnym kościele klasztornym Ojców kamedułów na Bielanach. Napisał wiele dzieł fundamentalnych dla rozwoju nauki w Polsce, w dziedzinie m.in. geologii, statystyki oraz myśli społecznej:

• „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” (1787)
• „Przestrogi dla Polski” (1790)
• „O statystyce polskiej” (1807)
• „O ziemiorództwie Karpatów” (1815)
• „Ród ludzki” (1819-1820)

Miarą uznania jego zasług były wysokie godności i zaszczyty, jakimi go obdarzono: w 1816 r. został radcą stanu w Księstwie Warszawskim, w 1824 r. - ministrem stanu. W 1815 r. odznaczono go orderem św. Stanisława I klasy, w 1824 r. - orderem Orła Białego.